Albaniya/Arranın Varisi Şəki və Səlcuqlu Dövləti İlə Münasibətləri

Məqalə Azərbaycanın şimal-qərb hissəsindəki dövlətçilik tarixinin 200-250 illik bir tarixini əhatə edir. Azərbaycan tarixşünaslığında əsasən Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər, Şirvanşahlar kimi dövlətlərin əhəmiyyəti ön plana çəkilib. Lakin, Şəki məlikliyi, Xaçın məlikliyi, Tiflis əmirliyi, Ani Şəddadiləri kimi dövlətlərin tarixinə nədənsə çox da yer verilməmişdir. Məhz buna görə də bu məqalədə Şəki məlikliyinin tarixi Azərbaycanın tarixinin bir parçası kimi işlənmişdir. Eyni zamanda məqalədə Azərbaycan tarixşünaslığında 705-ci ildə Albaniya/Arran dövləçiliyinin sona çatması fikrinə qarşı əks-tezis səsləndirilmişdir. Bu mənada Şəki məlikləri yeni, bərpa edilmiş Albaniya/Arran dövlətinin hökmdarları kimi nəzərdən keçirilmişdir. Məlum olmuşdur ki, ərəb mənbələrində Şəki məlikliyi adlanan dövlət erməni və gürcü mənbələrində Albaniya, Rani (Aran) kimi adlarla adlandırılmışdır. Məqalədə bir sıra tədqiqatlarda Şəki dövlətinin tamamilə xristian dövləti kimi göstərilməsinə, xristian koalisiyasının tərkibində olmasına əks-fikir irəli sürülmüşdür. Şəkinin bir sıra hökmdarlarının cümə günü müsəlmanlarla, şənbə günü yəhudilərlə, bazar günü xristianlarla ibadət etməsi buradakı multikultural mühitin tələbi idi. Şəki məlikliyinin tarixi hadisələrdə iştirakından bu dövlətin bəzən müsəlman cəbhəsində, bəzən xristian cəbhəsində yer alması, dövlət mənfəətinə uyğun olaraq bir çox hallarda hər iki cəbhəyə bərabər məsafədə durduğu göstərilmişdir. Şəki məlikliyinin bu proseslərdə göstərilən şəkildə iştirakının obyektiv və subyektiv səbəbləri araşdırılmışdır. Heç şübhəsiz tez-tez bu cür cəbhə dəyişdirmələrin səbəbləri arasında idarəçi elitanın xristian, əhalinin mühüm hissəsinin isə müsəlman olması da var idi. Məlum olur ki, Şəkidə yalnız Kaxeti ilə birləşdikdən sonra xristianmeylli siyasət üstün mövqe tutmağa başlamışdır (XI əsrin 20-30-cu illəri). Bu hadisədən sonra da Şəki hökmdarları Aran hökmdarları, ranların (albanların) hökmdarları kimi adlandırılmağa davam etdirilmişdi. Lakin, buna baxmayaraq Şəki məlikliyinin müsəlman dövlətləri ilə münasibətləri pozulmamışdır. Hətta xristianlıq Şəkidə möhkəmləndikdən sonra belə ölkəyə qarşı ən sərt mövqedə xristian dövlətləri olmuşdur. Nümunə kimi ölkəyə qarşı ən təcavüzkar siyasət yeridən Abxaz-Kartli çarlığını göstərmək olar. Xüsusilə bu çarlığın nümayəndəsi III Baqrat və IV Baqratın dövründə münasibətlər daha da gərginləşmişdir. Məhz bu təcavüzkar siyasətin nəticəsində Şəki və Kaxeti birləşmişdi. Bir çox hallarda bu təcavüzkar siyasətdən qorunmaq üçün Şəki hakimliyi müsəlman dövlətləri ilə yaxınlaşmağa üstünlük vermişdir. Bəzən isə Abxaz-Kartli çarlığının təcavüzkar siyasətindən bəzi müsəlman dövlətlərini qorumuşdur. Buna nümunə kimi Şəki məlikliyinin Tiflis əmirliyi ilə, daha sonradan Səlcuqlu dövləti ilə münasibətləri tədqiq edilmişdir. 1037-1038-ci ildə IV Baqratın Tiflisi mühasirəsi zamanı məhz kaxların və ranların (Şəki məlikliyinin) şəhərin sol hissəsinə çıxışı nəticəsində şəhərin mühasirədən azad olması prosesi sürətlənmişdir. Bu hadisə 1040-cı ildə Şəki məliyi Qağikin IV Baqratın hücumu nəticəsində bir neçə qalasının yandırılması ilə nəticələnir. Şəki məhz bölgədə Səlcuqlu imperiyası ilə əlaqə qurduqdan, I Axsitanın İslamı qəbul etməsindən sonra Abxaz-Kartli təhlükəsini bir müddətliyinə sovuşdurur. Hətta Axsitan Alp Arslanın Abxaz-Kartli üzərinə yürüşündə Tiflis əmiri ilə birgə iştirak edir. Alp Arslanın ölümündən sonra belə Axsitan Səlcuqlu sarayındakı mövqeyini itirmir, Məlikşahın yanına gedərək İslamda olmasını elan edir və öz mövqeyini daha da gücləndirir. Bu mənada məqalədə aşağıdakı qənaətə gəlinmişdir: Şəki məlikliyində idarəçi elitanın xristian olması onun Albaniya/Arran dövlətinin varisi olmasını və bu taxta iddiasının göstəricisi idi. Tiflis əmirliyini III Baqratdan qoruması, yeri gələndə səlcuqlularla Abxaz-Kartli üzərinə yürüşə getməsi isə Şəkinin Abxaz-Kartlinin daxil olduğu sivilizasiya mühitindən daha çox Azərbaycan dövlətlərinin daxil olduğu mühitə yaxın olduğunun göstəricisi idi. Məqalədə əsasən dövrün müasiri və ya bu dövrə yaxın dövrdə yazılan ərəbdilli, gürcü, ermənidilli mənbələrdən istifadə edilmişdir. Bu mənbələrdən istifadə edilərkən müqayisəli təhlil metodunun istifadəsinə diqqət yetirilmişdir.